In de rubriek ‘De Oude PEN’ behandelen we al jaren de historie van de gemeente Nieuwegein. Een samenvoeging van de twee gemeenten Jutphaas en Vreeswijk. Ook in de rubriek ‘Toen & Nu’ blikken we terug en kijken we naar vandaag. En dan hebben we het nog geeneens gehad over de rubriek ‘De oude ansichtkaarten.’ Eerder schreef onze redactie al over de eerste vermelding van Jutphaas. Deze week: ‘De start van het onderwijs in Jutphaas.’
Tegen het einde van de 16e eeuw deed een commissie van Utrechtse predikanten onderzoek naar de situatie van het onderwijs op het platteland. In het in 1593 uitgebrachte rapport aan de Staten van Utrecht kwam een onthutsend beeld naar voren. Over Jutphaas werd geschreven, dat er in het geheel geen onderwijs werd gegeven. Gebruikelijk was in die tijd, dat de koster van de kerk ook het onderwijs verzorgde. Waarom dat in Jutphaas dan niet gebeurde? Weigerde hij vanwege zijn rooms-katholieke godsdienst of had hij het te druk met andere activiteiten zoals grafdelving, kerkonderhoud of landbouw?
Gratis les
De situatie verbeterde omstreeks 1603. Jonkvrouwe Johanna (Anna) van Rhijn, bewoonster van kasteel Rijnhuizen, richtte toen een fonds op voor een ‘schoolmeesterije’ en ‘Godskameren’. De zogeheten ‘Anna van Rijnhuisjes’ verrezen op het Kerkveld; vijf voor huisvesting van arme weduwen en één voor de schoolmeester. Aan diens woninkje werd een houten loods gebouwd, die dienst deed als schoollokaal. De schoolmeester had er vrij-wonen en ontving een jaarlijks honorarium van 25 gulden voor het gratis lesgeven aan arme kinderen. Verder hield de schoolmeester zich in leven met zijn ‘verdiensten’ als koster, grafdelver, voorlezer en voorzanger.
Anna van Rijn
Géén schoolmeester
Vóór de reformatie was het gebruikelijk, dat de kerk de schoolmeester aanstelde. Daarna gebeurde dat in Jutphaas door de ambachtsheer. Door ruzies tussen de heren van Oudegein en Rijnhuizen en de heren van Jutphaas over het recht om schoolmeesters te benoemen, had Jutphaas tussen 1635 en 1640 geen schoolmeester. Daarna was er jarenlang weliswaar sprake van onderwijs aan kinderen, maar was er ook veel onrust: De ene keer zijn er conflicten tussen de schoolmeester en de verantwoordelijke kerkbestuurders en andere keren worden problemen veroorzaakt door onenigheid tussen katholieken en protestanten. Pas ver in de 18e eeuw kwam er verbetering in de toestand, toen kerkeraad, Classis en Staten van Utrecht ingrepen. Maar het nakomen van de afspraak, dat de ambachtsheren om beurten de schoolmeester mochten benoemen, kon pas in 1766 worden geëffectueerd.
Dringen
In het schoollokaaltje op het Kerkveld zal het vrijwel altijd dringen zijn geweest. In het agrarische Jutphaas werkten de oudste kinderen in de zomer op het land en het hoofdelijk onderwijs kon toen aan niet meer dan 30 kinderen worden gegeven. In de winter liep het leerlingenaantal dan weer op tot het dubbele! Het schoollokaal op het Kerkveld heeft vermoedelijk dienst gedaan tot 1862. Toen werd het gebouw afgekeurd en werd een pand aan de Herenstraat als schoolgebouw ingericht. De Anna van Rijnhuisjes zijn in 1978 gesloopt ondanks het feit dat ze reeds voorkwamen op de gemeentelijke monumentenlijst!
Anna van Rijn
Anna van Rijn, initiator van het onderwijs in Jutphaas, wordt tot op de dag van vandaag geëerd. Ze is naamgever van zowel het Anna van Rijncollege, als de Anna van Rijnpenning. Deze penning wordt door het gemeentebestuur uitgereikt aan Nieuwegeiners met bijzondere verdiensten voor de Nieuwegeinse samenleving.
De weldoenster Anna van Rijn was vrijwel geheel in de vergetelheid geraakt, onder meer omdat de door haar gestichte Godskameren in 1978 zijn afgebroken en ook haar financiële nalatenschap ten behoeve van de armenzorg in 1976 definitief is opgeheven. In dat jaar werd het geld van de fundatie, die allang niet meer haar naam droeg, per notariële akte verdeeld over de rooms-katholieke en de hervormde kerk van Jutphaas. In 1994 werd een scholengemeenschap voor voortgezet onderwijs in Nieuwegein naar haar genoemd: het Anna van Rijn College.
De penning
Wat een leuke en interessante rubriek. Kunnen deze weetjes over Nieuwegein niet gebundeld worden? Ik zou dit zeker onderzoeken, juist omdat zoveel verschillende onderwerpen aan de orde komen zou er wel eens grote belangstelling voor zijn.
Compliment.