De Kerkstraat in Jutphaas is de verbindingsweg tussen de Schoolstraat en de N.H. Kerk aan de Nedereindseweg 3. In 1882 laat de gemeente Jutphaas de aanbesteding voor de school als volgt omschrijven door de architect Alb. Nijland die de school en ambtswoning heeft ontworpen: ‘Het bouwen van eene School, groot zes lokalen, met overdekte speelplaats, en eene onderwijzerswoning, met inbegrip van het maken eener toegangstraat.’
Na openbare aanbesteding wordt de opdracht voor het bouwen van de school op 24 januari 1883 gegund aan A.J. van Maanen, aannemer te Utrecht, voor de som van fl. 29.000 gulden. Belangrijk detail was dat de school al op 1 oktober dat jaar geheel afgewerkt diende te zijn want, op 1 januari 1884 moest de school namelijk in gebruik worden genomen. Langs de Schoolstraat waren onderwijzerswoning en school vroeger door een tuin en een hek met elkaar verbonden.
De voorzijde van de gerestaureerde school.
De later aangelegde Kerkstraat loopt nu tussen beide gebouwen door. Uit een overleveringsverhaal kunnen we achterhalen dat de twee deuren toegang gaven tot de gang, die aan weerszijden drie lokalen telde. De leerlingen van klas één en twee gingen altijd door de hoofdingang naar binnen, de ouderen moesten doorgaans genoegen nemen met de achteringang. De schoolbel was aan de voormuur gemonteerd. De houten speelplaats was aan de achterkant overdekt. Mede onder invloed van de diverse bestemmingen van het pand hebben er wijzigingen plaatsgevonden. Het complex heeft onder andere dienst gedaan als Christelijk Gereformeerde school, brandweerkazerne, gebouw voor openbare gemeentewerkers en tot 1985 als onderkomen voor het Rode Kruis. Tegenwoordig zijn er woningen en ateliers in gevestigd. Voor het westelijk gelegen klaslokaal heeft de Koningin Wilhelminaboom gestaan, een linde die was geplant ter gelegenheid van de troonsbestijging van Wilhelmina op 6 september 1898. In verband met de bereikbaarheid van de brandweerkazerne die er in het midden van de veertiger jaren in is gekomen is de boom echter gerooid. Niet bekend is of bij dat rooien de loden koker met oorkonde tevoorschijn is gekomen, die bij het planten van de boom was ingegraven. De brandweer heeft er gezeten tot ergens in de jaren ‘70. De snelle opkomst van het bijzonder onderwijs was desastreus voor het openbaar onderwijs in verschillende plaatsen. Kwalitatief prima scholen liepen in enkele jaren leeg en bijna nieuwe schoolgebouwen kwamen vrijwel leeg te staan. Vooral in Jutphaas was sprake van wat best als een ramp kan worden aangeduid:
Spelende kinderen begin 1900 voor de woning van de hoofdmeester. Ziet u
de trambaan lopen rechts?
Deze Openbare Lagere School aan de Schoolstraat telde in 1894 218 leerlingen. Toen één jaar later de Sint Franciscus(meisjes)school werd opgericht, daalde het aantal leerlingen naar 143. In 1921 telde de Jutphase Openbare Lagere School nog slechts zes leerlingen. Oorspronkelijk had het gebouw een symmetrische voorgevel: éénlaags met twee gekoppelde tuitgevels, waar zich in het verbindende, lage middengedeelte de entree bevindt. De entree bestond uit een deur, geplaatst in een portiek, met getoogd bovenlicht. Nu zijn er twee vensters aangebracht. Oorspronkelijk bevonden zich aan weerszijden in de beide gevels grote vensters met een getoogde, geprofileerde bakstenen beëindiging, met cementblokken als aanzet- en sluitsteen. In de tijd dat de brandweer gebruik maakte van het voormalige schoolgebouw zijn de vensters aan de linkerzijde vervangen door deuren. Boven de vensters wordt extra lichtinval gecreëerd door de plaatsing van een cirkelvormige, meerruits raam.
De oude hoofdmeesterswoning aan de Herenstraat 50.
Omstreeks 1947 wordt opnieuw gerommeld in het gebouw; de ingang voor de leerlingen komt aan de achterzijde van het gebouw. Achter de dubbele deuren van de hoofdingang wordt de brede gang “omgetoverd” tot spreekkamer van de allereerste tandarts die het dorp ooit heeft gehad. Een glazen deur scheidt spreek- en wachtkamer. Iedereen kon “meegenieten” van het werk van zeker niet de beste tandartsen; die wilden niet in zo’n boerendorp aan de slag! Wel leuk om te memoreren: tandarts Koren, bepaald geen populair figuur in het dorp in die tijd, had een bekende “kenau” uit het dorp onder behandeling. Op een bepaald moment gaat de glazen deur van de behandelkamer open en verschijnt de tandarts. Hij wijst de mensen in de wachtkamer op Bets de Kip in de behandelstoel met een tandklem op en roept tot de “kijkers” in de wachtkamer: “Heel Jutphaas kon haar mond niet stoppen, maar ik wel.”
De schoolfunctie is beëindigd in 1963, toen de nieuwe Dag Hammerskjoldschool aan de Vredebestlaan is gebouwd. De tuitgevels worden gesierd met een getrapte baksteendecoratie en beëindigd met een zwaar uitkragende toppilaster. Het gebruik van rode en grijze baksteen verlevendigt de gevels. Op de hoeken zijn pilasters gemetseld in grijze baksteen. In de pilaster rechtsonder is nog een herinneringsplaquette aanwezig van de eerste steenlegging, helaas niet meer goed leesbaar. Op de langsgevels zijn smeedijzeren consoles onder de goten aangebracht. De achtergevels komen met de geveldecoraties overeen met die van de voorgevel, de vensters zijn echter kleiner van omvang en de versieringen vereenvoudigd. De gekoppelde zadeldaken, met de nokken loodrecht op de straat, zijn bedekt met blauwe kruispannen.
In de jaren ’70 en ‘80 staat het pand te verpauperen en wordt het plan gemaakt om het af te breken en op die plek huizen te bouwen. Omwonenden komen in actie en de Woningbouwvereniging Jutphaas ontwikkelt een plan om het gebouw te restaureren. De acties van de bewoners van de Jutphase Herenstraat en de omwonenden uit de Stormerdijkstraat hebben succes. De Woningbouwvereniging haakt er prima op in; zo kan een monument worden behouden. De gemeenteraad heeft in 1989 plannen goedgekeurd voor een overdracht van het gebouw aan de Woningbouwvereniging Jutphaas, die er ateliers voor kunstenaars in onder wil brengen, nadat een ingrijpende restauratie is uitgevoerd. Links van de oorspronkelijke ingang bevindt zich een plaquette uit 1991: ‘Op 19 januari 1991 heeft gemeenteraadslid D.A. Bergman dit ateliergebouw geopend. Hij was en is pleitbezorger voor het behoud en de bijzondere bestemming van dit gebouw.’
Volgende week blijven we nog even in Jutphaas en gaan we naar het Kerkveld. Daar ligt het St. Elisabethshofje uit 1907. Gebouwd in opdracht van het R.K. Kerkbestuur Jutphaas uit een nalatenschap van Elisabeth Heytink Baesjou van Vronestein. Was zij hierdoor niet mede verantwoordelijk geworden voor de nedergang van deze school aan de Schoolstraat? Immers, de eerste school voor bijzonder onderwijs in Jutphaas was de R.K. Meisjesschool, die op 28 mei 1895 startte in het nieuw gebouwde “Sint Franciscusgesticht.” Hierdoor liepen de Openbare scholen leeg, immers predikte men toendertijd van de kansel in de kerk naar welke scholen de kinderen moesten en daar zat geen openbare school bij.
De naam van de meisjesschool herinnert aan het zoontje van de kasteelheer en deze van Vronestein. Hun enig kind Francois overleed in 1866 tijdens de cholera-epidemie die Jutphaas toen teisterde en waar ik eerder in deze rubriek naar heb gerefereerd. De familie schonk aan de R.K. kerk gelden voor de bouw van de school. Daar werden R.K. meisjes niet alleen de eerste beginselen van taal en rekenen bijgebracht, maar ook kennis van naaien en borduren.