De Plofsluis in Nieuwegein is een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie dat op 26 juli 2021 is uitgeroepen tot werelderfgoed door UNESCO. Het bouwwerk is niet zomaar een sluis: het is de meest unieke sluis van Nederland. De Hollandse Waterlinies bestaan uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Ze vormen een verdedigingssysteem dat zich over 200 km uitstrekt. De Plofsluis en de Diefdijk zijn onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In december 2013 maakten wij bovenstaande videoreportage nabij de Plofsluis.
De sluis in Nieuwegein bestaat uit een reeks van vijf betonnen compartimenten boven het water met een relatief zwakke bodem. Dit betonnen blok is over het Amsterdam-Rijnkanaal gebouwd en steunt op massief betonnen landhoofden.
Bodem laten ontploffen
In de 5 holle bakken kon ongeveer 40.000 ton zand, grind en puin worden opgeslagen. Bij oorlogsdreiging kon men de bodem laten ontploffen, waardoor de inhoud over de gesloten deuren van de sluis in het Amsterdam-Rijnkanaal zou storten. Het puin vormde dan in een oogwenk een extra versteviging om de deuren van de keersluis te beschermen. Zo werd het kanaal goed afgesloten.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
De razendsnelle perfecte afdamming van het Amsterdam-Rijnkanaal maakte het mogelijk om het achterliggende gebied onder water te houden. De Plofsluis was daarmee een belangrijke schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze militaire verdedigingslinie, aangelegd vanaf 1815 en in gebruik tot 1945, beschermde een groot deel van Holland en de stad Utrecht door het gebied achter de linie te inunderen: opzettelijk en gecontroleerd onder water te zetten.
Ingenieuze oplossing
De bouw van de Plofsluis begon in 1937. Aanleiding was de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal, die 3 jaar eerder was begonnen. Dit kanaal creëerde een gat in de Waterlinie. Niet alleen liep het er dwars doorheen, het had bovendien weinig zin om het omliggende gebied onder water te zetten als het water via het kanaal weer wegliep. De Plofsluis bleek een ingenieuze oplossing. De sluis leverde geen hinder voor de scheepvaart op, maar kon in geval van nood wel snel het kanaal afsluiten.
Overbodig
Toen in 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak was de bouw van de sluis nog niet voltooid. Dat gebeurde pas in 1942, met hulp van de Duitse bezetter. Die hoopte zo het nieuwverworven land te kunnen beschermen. Uiteindelijk is de Plofsluis nooit tot ontploffing gebracht. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was overbodig geworden door de komst van vliegtuigen.
In de loop der jaren werd duidelijk dat de Plofsluis een obstakel vormde voor moderne binnenvaartschepen. De doorvaartopeningen werden te smal voor de steeds grotere vaartuigen. Bij de verbreding van het Amsterdam-Rijnkanaal in 1981 is ervoor gekozen om het hele bredere kanaal om de Plofsluis heen te leggen. Dat was goedkoper en sneller dan het afbreken van de betonnen sluis. Sindsdien reikt de Plofsluis niet meer van kanaaloever tot kanaaloever, maar ligt het oostelijk landhoofd op een ovaal schiereiland. Sinds de verbreding varen er geen schepen meer onder de sluis door.
Wat te doen na een ‘plof’?
De Plofsluis is zo ontworpen dat hij na een ‘plof’ opnieuw gebruikt kon worden. De bodem van de betonnen bakken klapte er door de plof uit, waarna zand, grind en puin over de deuren vielen. De zijkanten van de bakken bleven staan. Na een plof kon men de bodem van de bakken herstellen en het zand, grind en puin uit het water halen. Vervolgens werden de sluisdeuren geopend en kon de scheepvaart weer gebruikmaken van het Amsterdam-Rijnkanaal. Uiteindelijk is de Plofsluis nooit tot ontploffing gebracht.
Rijksmonument Plofsluis
Sinds 2014 is de Plofsluis een rijksmonument. De sluis is van cultuurhistorische waarde als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bovendien is de Plofsluis uniek in zijn soort. Nergens anders is een bouwwerk te vinden dat door opblazing ervan geactiveerd kon worden tot grootschalige keersluis. De Plofsluis is goed bewaard gebleven. Vrijwel alle belangrijke onderdelen zijn nog altijd herkenbaar en in de directe omgeving is goed te zien hoe de Plofsluis had moeten functioneren.
Schietbaan
In 1977 heeft het bouwwerk een nieuwe functie gekregen. De Plofsluis is sindsdien de thuisbasis van een schietsportvereniging, die in de langgerekte compartimenten enkele deels overdekte schietbanen heeft gerealiseerd. In 2015 is een fietsbrug langs de Plofsluis geopend. Daarmee is de historische route tussen Houten en Nieuwegein hersteld.
Feiten en cijfers
- Om er zeker van te zijn dat de sluis zijn taak zou volbrengen, is er eerst uitgebreid geëxperimenteerd met een schaalmodel.
- De sluis is ongeveer 70 m lang, 40 m breed en 10 m hoog. Hij bevindt zich zo’n 6 m boven het kanaalpeil.
- De muren van de Plofsluis zijn 2 m dik.
- De gigantische hoeveelheden beton, gegoten in 5.500 ton stalen bewapening, werden via een kabelbaan naar de bouwlocatie vervoerd.
- Bij de Plofsluis is 1 gietstalen koepelkazemat met een wanddikte van 17 cm gebouwd. Van hieruit kon de sluis verdedigd worden.
- Als de plofsluis tot ontploffing zou worden gebracht, moest de waterstand in het onder water gezette gebied nog beïnvloedbaar zijn. Daarom zijn er aan beide uiteinden van het bouwwerk machinekamers gebouwd, van waaruit 2 gemalen konden worden bediend. We weten niet zeker of deze gemalen ook echt zijn gebouwd.
Bron: Rijkswaterstaat
